Güvercinlerde bilincin varlığı üzerine bir deney

Güvercinlerde bilincin varlığı üzerine bir deney

Bir şeyin yeniden nerede ortaya çıkacağını tahmin edebilen hayvan kafada çözümleme konusunda temel bir yeteneğe sahip demektir. Julia Neiwork ile Mark Rilling’in Michigan Eyalet Üniversitesinde yürüttükleri araştırmanın dayandığı mantık da buydu.

Araştırmalarında güvercinlere kolu gözden kaybolup yeniden ortaya çıkan bir saat kadranı gösterilmekteydi. Saatin kullanılmasındaki amaç güvercinlere zaman kavramını aşılamak değil, düzenli ve önceden tahmin edilebilen bir hareketi olan, gözden kaybolduğunda yeniden nerede ortaya çıkacağı kolaylıkla bulunabilecek bir uyarıcı sağlamaktı. Bu da saatin koluydu. Deneyde kullanılan saat kadranında, 12’ den başlayıp saniyede 90 derecelik bir açı yaparak aynı hızda dönen tek bir kol vardı. Araştırmacıların yaptığı düzenlemeye göre kol saat 3 ü gösterdiğinde gözden kayboluyor, bir süre sonra başka bir noktada yeniden ortaya çıkıyordu. Araştırmacıların cevabını aradığı soru, saat 3 konumundayken gözden kaybolan kolun, eğer belli bir hızla hareket ediyorsa belli bir süre sonra nerede ortaya çıkacağını güvercinlerin bulup bulamayacağıydı. Başka bir değişle güvercinler kolu görmedikleri halde nerede ortaya çıkacağını tahmin edebilecekler miydi?
Neiwork ve Rilling yaptıkları deneyde , saatin kolu için üç farklı hareket biçimi belirlediler. Bunların üçünde de güvercin, saat kadranında 12 konumundan 3 konumuna sabit hızla ilerleyen bir kol görünüyordu. İlkinde kol aynı sabit hızla dönerek 12 konumuna geri dönüyordu. İkincisinde kol saat 3’ te gözden kayboluyor, aynı hızla hareket etmesi halinde görülmesi beklenebilecek 4:30 ya da 6 gibi bir konumda yeniden ortaya çıkıyordu. Üçüncü seçenekte ise kol yine 3’ te gözden kayboluyor, ancak aynı hızla hareket etmesi halinde yeniden görülebileceği yerle ilgisi olmayan bir yer ve zamanda ortaya çıkıyordu. Yani 4:30 ya da 6 konumuna daha çabuk ya da daha yavaş ulaşıyordu.
Güvercinler için bir yemleme tuşu konmuştu ve bu tuşu sadece, kendilerine gösterilen kadrandaki kol sabit bir hızla döndüğü zaman gagaladıklarında yem alabiliyorlardı. Kolun sürekli göz önünde olması ya da kaybolup yeniden ortaya çıkması önemli değildi. Yani, güvercinler yukarıda anlattığımız, kolun üç değişik hareket biçiminden ilk ikisinde tuşu gagaladıklarında yem alacak şekilde eğitilmişlerdi. Ancak, gözden kaybolduktan sonra belirsiz bir zamanda yeniden ortaya çıkan bir kol gösterildiğinde (3.seçenek) tuşa ne kadar vursalar da yem verilmiyordu. Şaşırtıcı ama, güvercinler bunu yapmayı öğrendiler. Güvercinlerin, saat 3 konumuna geldiğinde ortadan kaybolan bir kolla (2. ve 3.seçenekler) tüm dönüşü boyunca göz önünde olan bir kol (1.seçenek) arasındaki farkı ayırt etmeleri bizi çok fazla şaşırtmayabilirdi. Ama 1. ve 2. seçenek arasında bir benzerlik bulunduğunu (kol gözden kaybolsa da kaybolmasa da sabit hızla hareket etmektedir) ve bunların ikisinin de 3. seçenekten (kol gözden kaybolduktan sonra farklı bir hızla hareket etmiştir, çünkü beklenmeyen bir zaman ve yerde ortaya çıkmıştır) farklı olduğunu anlayabilmeleri önemli bir başarıdır. Ve güvercinler bu başarıyı sağlayabilmişlerdir. Peki şöyle bir olasılık yok mu?: güvercinler kolun daha önceki hareketine bakarak ileriyi gerçekten tahmin etmeyip, sadece kolun üç ayrı hareket biçimindeki özelliklerini öğrenmiş olamazlar mı? Belki de şunlara benzer kurallar öğrenmişlerdir: ‘eğer kol sürekli göz önündeyse tuşu gagala ve yemini al’ (1.seçenek), ‘eğer kayboluyor ve iki saniye sonra kadranın altında yeniden ortaya çıkıyorsa gagala ve yemini al’ (2.seçenek) ve ‘eğer kol ortadan kayboluyor kadranın altında iki saniyeden az ya da uzun bir zamanda ortaya çıkıyorsa gagalama.’ Bu üç kural, gerçek öyle olmasa da güvercinlerin kolun konumunu doğru olarak öncede tahmin edebildikleri izlenimini yaratmalarına imkan verecektir. Burada önemli olan, hedefin değiştirilerek duruma bir yenilik getirmesi ve böylece eski kuralların bozulması durumunda ne olacağıdır.
Şimdi varsayalım ki saatin kolu daha önce olduğu gibi yine saat 3 konumunda gözden kayboluyor ve kadranda güvercinlerin daha önce hiç görmediği bir yerde yeniden ortaya çıkıyor. Bu durumda güvercinler sabit bir hızla hareket eden bir kolla belirsiz bir hızla ilerleyen kolu birbirinden ayırt edebilirler mi? Evet edebilirler. Güvercinler, görünmeden ilerlediğinde saniyede 90 derecelik sabit hıza uygun bir yerde (örneğin, saat 5 ya da 7) ortaya çıkan kolla aynı yerde ortaya çıkabilmek için daha hızlı ya da yavaş hareket etmesi gereken kolu derhal ayırt etmişlerdir.
Böylece görüldü ki güvercinler kolun yeniden ortaya çıkışındaki gecikmeyi fark etmekle kalmıyor, aynı zamanda bu gecikmenin kolun gözden kaybolmadan önceki hızıyla uyumlu olup olmadığını da fark ediyorlardı. Bunu yapabilmek için kolun görüş alanı dışında olduğu zaman içindeki hızını tahmin ederek , belli bir gecikme sonunda yeniden nerede ortaya çıkabileceğini çözümlemiş olmaları gerekir. Dünyanın içsel bir görüntüsüne sahip olmak ve bunun üzerinde değişiklikler yapabilmek –bu durumda hızın sabit olduğu varsayımıyla kolun hareketini önceden tahmin edebilmek- ise daha önce de belirlediğimiz gibi düşünmenin ilk adımıdır.