Tavuklarda Yumurta

4. YUMURTA

4.1. Yumurta ve Besin Durumu
4.2. Yumurtanın Bölümleri
4.3. Yumurtanın Kalitesi
4.3.1. Yemeklik Yumurtanın Kırılmadan İncelenmesi
4.3.2. Yemeklik Yumurtanın Kırılarak İncelenmesi
4.3.3. Yumurta Kalite Özellikleri
4.3.4. Yumurtalarda Kalite Belirlenmesinde Karşılaşılan Sorunlar
4.3.5. Yumurtalarda İç Kalite Bozuklukları
4.3.6. Yumurtaların Kalitelerine Göre Sınıflandırılması
4.4. Yumurtaların Muhafazası
4.5. Yumurta Ürünleri

4.1. Yumurta ve Besin Durumu
[Konu Başlığı] [Sonraki Konu]

Yumurta doğal olarak bulunan en mükemmel besinlerden biridir. Hayati önemi olan besin maddelerini dengelenmiş olarak bulundurur ve bu bakımdan diğer besinlerin karşılaştırılmasında kriter olarak kullanılır. Besin değerinin en belirgin göstergesi, yumurtadan 21 günlük sürede canlı bir civciv elde edilebilmesidir.

Yumurtanın bilinen karakteristik şekli magnumda ortaya konulur. Ancak, bu şekil isthmus ve uterusta normal olmayan şartlarda değişebilir ve bazı şekil bozuklukları görülebilir. Yumurtanın karakteristik şekli genetik faktörlerin sonucudur.

Standart bir yumurtanın özellikleri şöyledir:

Ortalama 58 g ağırlığındaki bir yumurtanın yaklaşık olarak %11’i kabuk, %58’i yumurta akı, %35’i sarıdır. Yumurta işlemede, yani çeşitli yumurta ürünlerinin üretiminde kabuksuz yumurta ve akının birbirinden ayrılması sonucunda %55-57’si yumurta akı ve %43-45’i sarıdan ibaret kalır. Sarı yüzdesinin yukarıda verilen rakamlardan yüksek görünmesinin sebebi, yumurta akı ve sarısının ayrılması sırasında bir miktar yumurta akının sarının etrafında kalmasıdır. Su düzeyi kabuklu yumurtada %65, yumurta akında %88 ve yumurta sarısında %48 oranındadır. Kabuklu yumurta ve yumurta kısımlarının kimyasal kompozisyonu Tablo 8’de verilmiştir.

Yumurta, bütün yaş grubu insanlar için dengeli sayılan doğal besin kaynağıdır. Bugün çocukların önemli bir besini olduğu gibi, daha önceleri de pişirilmiş yumurta sarısı çocuklar için demir kaynağı olarak kullanılmaktaydı. Pişirilmiş yumurta sarıları bebek ve küçük çocukların beslenmesinde tavsiye edilmektedir. Bir yaşındaki bebeklere yumurta akı da verilebilir. Yumurta hızlı büyüme-gelişme döneminde vücudun besin ihtiyacının karşılanmasında önemli katkı sağlar. Bu nedenle çocuklar ve gençler için mükemmel bir gıdadır.

Tablo 8. Yumurtanın Kimyasal Kompozisyonu

Yüksek besin kapsamı, düşük kalori değeri (80 kcal) ve kolayca sindirilebilmesi yumurtayı yetişkinler için de önemli bir besin maddesi haline getirmektedir. Çoğu diyetlerle, ameliyat veya bazı hastalıklardan sonraki nekahat devresindeki ilk hafif diyetler genellikle yumurtayı kapsar. Böylece yumurta sağlığa kavuşmaya ve sağlıklı bir hayatın devamına yardımcı olur. Yumurta, belirli gıdaların çiğnenmesinde zorluk çeken ve düşük kaloriye ihtiyaç duyan yaşlıların diyetlerine sokulabilecek değerli bir besindir.

Bir yumurta yaklaşık 6-7 g protein ihtiva eder. Yumurta proteini, insanların gıdalarla alması gerekli esansiyel amino asitlerin tamamını ihtiva eder. Yine bir yumurta yaklaşık 5-6 g yağ ve 0.4 g’dan daha az karbonhidrat içermektedir. Yumurta, kalorisi düşük bir gıda olarak bilinmektedir. 0 vitamini hariç olmak üzere bütün esansiyel vitaminleri de değişen miktarlarda kapsamaktadır. Yağda eriyen vitaminler (A, D, E ve K) ve suda eriyen vitaminler (Tiamin, Riboflavin, Pantotenik asit, Niacin, Folik asit ve vitamin B-12) yumurtada mevcuttur. Mineral maddeler bakımından da yumurtanın durumu iyi olup özellikle Fe, P, Cu, Ca ve Zn gibi minerallerce zengin olduğu bilinmektedir.

Yumurtanın besin kompozisyonunu etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Tavuğun yaşı, ırk, hat, bireysel farklılık, rasyon, çevre sıcaklığı, yumurta depolama şartları, depolama süresi, hazırlama, pişirme ve işleme gibi faktörler bunlar arasındadır.

4.2. Yumurtanın Bölümleri
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Yumurta dıştan içe doğru sırasıyla şu bölümlerden oluşur.

• Yumurta kabuğu
• Kabuk altı zarları ve hava boşluğu
• Yumurta akı
• Vitellin zarı ve yumurta sarısı

Yumurta kabuğu: Yumurtayı dış etkilere karşı koruyan ve yumurtaya şeklini veren kısımdır. Yumurta ağırlığının %1O-12’sini oluşturur ve tavuğun uterusunda zarlar üzerine kireç birikmesi ile oluşur. Yapısının %98’i inorganik maddelerden oluşan kabuğun yaklaşık %94’ü kalsiyum karbonattır. Az miktarda magnezyum karbonat, kalsiyum fosfat, magnezyum fosfat, organik maddeler ve su bulunur. Organik maddeler kabuk içinde homojen olmayıp, bazı kısımlarda fazladır ve buralarda daha fazla su tutulmasına neden olmaktadır. Kabuğun bileşiminde her genotipin kendine has kabuk rengini veren renk maddeleri de vardır. Bazı ilaçların etkisi dışında yumurta kabuğunun rengi her genotip için karakteristiktir.

Yumurta kabuğunun rengi tüketici eğilimleri açısından önemli bir özelliktir. Bazı tüketiciler beyaz kabuklu, bazıları da kahverengi kabuklu yumurtaları tercih ederler.

Yumurta kabuğu rengi ya beyaz ya da kahverenginin çeşitli tonlarında olabilir. Ancak, bir Güney Amerika ırkı olan Aracuana’larda yumurta kabuğu yeşil veya mavi renklidir. Kabuk renginden, kabuğun meydana getirildiği uterusta salgılanan pigmentler sorumludur. Bu ise, hayvanın genotipi ile ilgili bir özelliktir. Çünkü, aynı yumurtacı hatta bulunan tavuklardan bazıları diğerlerine nazaran daha açık ya da koyu renkli yumurta yumurtlayabilirler.

Şekil 9. Yumurtanın kısımları 57

Yumurta kabuğu iç ve dış kabuk olmak üzere iki tabakadan oluşur. İç kabuk, süngerimsi bir yapıda olup, üzerinde mememsi çıkıntılar bulunur. Dış kabuk iç kabuğun iki katı kalınlıktadır.

Yumurta kabuğunun üzerinde, bölümlere göre sayıları değişen ve bir kısmı gözle görülebilen, yumurtanın dış çevre ile gaz ve nem alışverişini sağlayan gözenekler bulunur. Bir yumurtada sayıları 7500 kadar olan bu gözeneklerin çapları 9-35 mikron kadar olup, en fazla küt kısımda ve en az da sivri kısımda bulunurlar.

Yumurta uterusta iken üzeri kütikül veya bloom denilen bir tabaka ile örtülür. Bu tabaka gaz alışverişine engel olmamakla beraber, bakterilerin yumurta içerisine girmesine engel olur ve yumurtaya kayganlık vererek yumurtlamayı kolaylaştırır. Yeni yumurtlanmış yumurtanın kabuğu üzerinde yapışkan bir sıvı gibi olan kütikül, yumurta soğuduktan sonra niteliğini kaybeder.

Kabuk Altı Zarları ve Hava Boşluğu: Kabuk altı zarları ısthmusta oluşur. Kabuğun hemen altında birbirine yapışık olarak iki zar bulunur. İç kısımdaki zar yumurta akını sarmakta, dış zar ise kabuğun iç kısmını kaplamaktadır. Dış zar, iç zara göre 3 kat daha kalındır. Glukoprotein yapısındaki zarlar gaz geçişini engellememekle beraber, bakteri geçirmezler. Yumurta yumurtlandığı anda sıcaklığı tavuğun vücut sıcaklığı olan 41°C civarındadır. Dış ortamda soğumaya başlamasıyla birlikte yumurta büzülmeye ve bu nedenle de dışarıdan hava girmeye başlar. Bu anda dış zar ile iç zar arasında, hava girişinin en yoğun olduğu küt kısımda veya yumurtanın konumuna bağlı olarak diğer kısımlarında hava boşluğu oluşur. Hava boşluğu yumurtanın su kaybetme oranına bağlı olarak büyür. Bu yüzden yumurtanın bayatlığı hava boşluğunun büyüklüğü ile belirlenebilir.

Yumurta Akı: Yumurtanın ağırlık bakımından en büyük kısmını (%58) oluşturur. Bileşimi yaklaşık %88 su, %12 katı maddeden oluşur ve katı maddesinde başlıca protein ve az miktarda karbonhidratlar, mineral maddeler ve az miktarda yağlar bulunur. Yumurta akı kabuk altı zarlarından itibaren dış sulu ak, koyu ak, iç sulu ak ve kordon (şalaz) veya iç koyu ak bölümleri olmak üzere katmanlara ayrılmıştır. Dış sulu ak, akın %23’ünü oluşturur ve çok ince bir tabakadır. Koyu ak toplam akın %57’sini oluşturur. ç sulu ak %17 ve iç koyu ak da %3’ünü oluşturmaktadır. ç koyu akın önemli kısmını oluşturan şalaz tabaka, yumurta sarısının iki yanında yumurtanın uzun uçlarında kabuk altı zarına doğru uzanan bağlardan oluşur ve bu bağlar sayesinde yumurta sarısı merkezde tutulur. Şalazın bileşiminde protein ve antibiyotik yapılı lysozyme maddesi bulunur. Bu sayede yumurta içine giren bakteriler parçalanır ve yumurtanın bozulması önlenir. Yumurta akının rengi bazen yeşil veya sarımsı olabilir. Bu genellikle Vitamin B konsantrasyonunun yüksekliğindendir.

Yumurta Sarısı: Yumurtanın en besleyici ve kuru maddesi en yüksek kısımdır. Yumurtanın ortalama 1/3’ünü oluşturur. Kuru maddesinde %16 azot, %23 lesitin, %1.5 kolestrin ve %2 madensel maddeler bulunur. Yumurta sarısı A, B ve D vitaminlerince zengindir. Bir fosfolipid olan lesitinin varlığı yumurtaya kan yapıcı özellik sağlamaktadır. Yumurta sarısında sarı maddesi, germinal disk, latebra ve vitellin zarı bulunur. Sarının üzeri vitellin zar ile kaplıdır. Bu zarın hemen altında beyaz veya açık renkli bir noktacık bulunur ve buna germinal disk veya blastodisk adı verilir. Blastodisk döllenmenin gerçekleştiği kısım olup döllü yumurtalarda daha iri, düz ve yuvarlak: dölsüz yumurtalarda ise düzensiz şekillidir. Yeni yumurtlanmış döllü yumurtalarda çapı 3-3,5 mm kadardır.

Germinal diski sarının merkezine bağlayan kanala latebra denir. Latebra embriyonun beslenmesinde rol oynamaktadır.

Yumurta sarısının rengi, tüketiciler tarafından çok önem verilen bir özelliktir. Tüketiciler genellikle altın renginden portakal rengine kadar değişen sarı renklerini tercih ederler. Yumurta sarısının rengi ksantofil pigmentleri olarak bilinen oksikarotinoidlerce oluşturulur. Sarının rengi, genotip, yaş, yemdeki lisin düzeyi, yetiştirme sistemi, yağlar ve antioksidanlar, vitamin A ve kalsiyum tüketimi, antibiyotikler ve ilaçlar ile bilinmeyen bazı faktörlerden etkilenmektedir.

Yumurta sarısı kanda, sinir dokularında ve vücudun diğer bazı kısımlarında bulunmakta olan kolesterol bakımından zengindir. Bir yumurtada 195-210 mg düzeyinde kolesterol bulunmaktadır. Bugünkü bilgilere göre kolesterolün vücutta önemli fizyolojik rolü dışında, tam olarak fonksiyonları anlaşılmış değildir. Yumurta sarısında bulunan kolesterol nedeniyle fazla yumurta yemenin kandaki serum kolesterol düzeyini yükselterek tehlikeli bir damar hastalığı olan artherosclerosis’e yol açacağına dair yanlış görüşler vardır. Gıdalarla alınan kolesterolün gerek damar gerekse kalp hastalığı ile ilişkisi konusunda dünyanın çeşitli yerlerinde araştırmalar yapılmış ve halen sürdürülmektedir. Bu araştırmalardan bugüne kadar yumurta sarısının kolesterol kapsamı nedeniyle bu hastalıkların çıkışında etken olduğuna dair kesin sonuçlar elde edilmemiştir. Ancak, buna rağmen yumurta sarısının kolesterol kapsamı ve bununla ilgili iddiaların yumurta tüketimine olumsuz etkileri sürmektedir.

4.3. Yumurtanın Kalitesi
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Son yıllarda üreticilerden tüketicilere kadar, yumurta endüstrisinin tüm safhalarında yumurta kalitesine artan bir önem verilmektedir. Bu da yumurta kalitesiyle ilgili özelliklerin ele alınması, geliştirme için yöntemler araştırılması ve büyük bir endüstrinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Dayanıksız ve kolay bozulabilen gıda maddeleri arasında yer alan yumurta, uygun olmayan muhafaza ve nakliye şartlarında çevreden kolayca etkilenir ve hızlı bir bozulmaya maruz kalabilir.

Yumurta yumurtlanmadan önce kaliteyi etkileyen birçok faktör olmakla birlikte yeni yumurtlanmış bir yumurta, kalıtsal özellikleri ölçüsünde en yüksek kalitede kabul edilmektedir. Amaç, sadece kaliteli yumurta üretmek olmayıp aynı zamanda yumurtanın orijinal kalitesinden en az kayıpla tüketiciye ulaştırmaktır. Ancak tavuk ile tüketici arasında işletmede uygulanan manejman, yumurtaların sınıflandırılması, depolama şartları, nakliye, işleme teknolojisi ve pazarlama şartları gibi faktörler kaliteyi etkilemektedir. Bu nedenle kalitenin korunması amacıyla her safhadaki problemlerin bilinerek gerekli önlemlerin alınması gereklidir

4.3.1. Yemeklik Yumurtanın Kırılmadan İncelenmesi
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Yemeklik yumurtalarda kalite kriterlerinin ne olduğu konusunda karar ve tercihler tüketicilere ait olup bu kriterler ile yumurta ticaretinde kullanılan kriterler her zaman aynı değildir. Genelde tüketiciler tazelik, kabuk rengi, sarı rengi ve yumurtanın büyüklüğü dışında yumurta kalitesinde detayları gösteren kriterlerle ilgilenmezler. Tüketici kriterleri yanında yumurta ticaretinde üzerinde durulan bazı özellikler ve kalite ölçüm yöntemleri vardır.

Yumurtalar kırılmadan kalite değerlendirmesi;

• Dış görünüşün incelenmesi
• Lamba kontrolü olmak üzere iki şekilde yapılır.

1. Dış Görünüşün İncelenmesi (Gözle muayene): Yumurta ağırlığını etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Yumurta ağırlığı tüketiciyi ilgilendiren en önemli kalite özelliklerindendir. Yumurta ağırlığı bakımından tüketicinin kayba uğramaması açısından kg-fiyat uygulaması tercih edilmektedir. Standart yumurta ağırlığı 57.6 gramdır. 52-63 gramlık yumurtalar genellikle tüketicinin alışkın olduğu ağırlık sınırlarıdır. Aşırı derecede büyük yumurtalar (örneğin 70 gramın üzerinde) kırılma tehlikesinin artması, viyollere koymadaki zorluklar yada özel ambalaj için ilave masraf gerektirmesi gibi nedenlerle pazarlama safhasında pek tercih edilmezler. Yumurtanın ağırlığı dışında şekli, kabuk rengi, kabuk yapısı, kırık-çatlak durumu, kabuk temizliği ile üniformite, incelenecek diğer özellikler arasında sayılabilir.

Yumurta büyüklüğü veya ağırlığının en önemli etkeni genotiptir. Bununla birlikte yaşa bağlı olarak yumurta ağırlığında artış meydana gelmektedir. İlk yumurta verim yılında yumurta büyüklüğü sürekli artmakta ve bu artışın önemli bir kısmı ilk 3 ay içerisinde gerçekleşmektedır. Yumurta ağırlığı ile hayvanın canlı ağırlığı arasında olumlu bir ilişki bulunmakta olup, erken cinsi olgunluğa ulaşan hafif genotipler, geç cinsi olgunluğa ulaşan ağır genotiplere göre daha küçük yumurta verirler. Yemleme ve çevre faktörleri, özellikle de sıcaklık yumurta ağırlığı üzerinde etkili olan diğer faktörlerdendir.

Lamba Kontrolü: Gözle yumurtanın dış görünüşünün incelenmesiyle kabuk dışında kalitenin belirlenmesi mümkün değildir. Bu nedenle yumurta ticaretinde iç kalitenin ölçülmesi amacıyla lamba kontrolü olarak bilinen bir uygulama yapılır. Lamba kontrolünde yumurtaların incelenmesi; yumurtaların elle tutularak kontrol edilmesi veya otomatik kontrol ekipmanları ile yapılmaktadır.

Lamba kontrolü yönteminin esası yumurtaların karanlık bir odada bir ışık kaynağı, örneğin elektrik ampulü altında incelenmesinden ibarettir. ç kalite farklılıklarının çoğu bu muayene ile gözlenebilir. Kabuk ve zar çatlaklıkları, hava boşluğunun büyüklüğü on önemli görüntülerdir. Bugün ticari amaçla lamba kontrolü genellikle otomatik ekipmanlarla yapılmaktadır.

Ticari uygulamalarda otomatik araba kontrol makinaları ile yumurtalar otomatik olarak çevrilmekte ve kısa sürede çok sayıda yumurtanın kontrolü ve sınıflandırılması mümkün olabilmektedir. Otomatik lamba kontrol ekipmanlarının basit tipleri olduğu gibi kullanılma amaçlarına göre özellikleri değişen. saatte 40 bin kadar yumurtayı sınıflandırabilen lazer sistemli bilgisayar kontrollü tipleri de vardır. Bu tip otomatik kontrol ekipmanları ile kan lekeleri, kabuktaki ince çatlaklar ve renk bozuklukları kolayca belirlenebilmekte ve bu gibi kusurları olan yumurtalar yarı otomatik tasnif sistemleriyle direkt olarak ayrılabilmektedir.

Lamba kontrolünde yumurtanın dış kalite özellikleri ile ilgili aşağıdaki kriterler incelenir:

Yumurta Kabuğu: Yumurta uterusta iken ve kabuk tam oluşmadan kabukta, çatlak hatlar meydana gelebilir. Ancak bu çatlaklar sonradan ilave kabuk materyali ile örtüldüğünden böyle yumurtalar yumurtlandıktan sonra normal görülürler. Bu yumurtalar ince kabuk yapıları ile lamba muayenesinde kolayca belirlenebilir. Böyle yumurtalar kırılma ihtimalinin artması nedeniyle uzun mesafelere nakliye için uygun değildir.

Hava Boşluğu: Hava boşluğu normal olarak yumurtanın küt veya geniş ucunda bulunur ve iki kabuk altı zarının birbirinden ayrılmasıyla meydana gelir. Hava boşluğunun büyüklüğü, yumurtanın tazeliği ve tüketime uygun olup olmadığı konusunda bir ölçüdür. Örneğin A.B.D’de 0.96 cm’den daha derin hava boşluğu olan yumurtalar insan gıdası olarak kabul edilmemektedir.

Yumurta Akı ve Yumurta Sarısı: Taze bir yumurta, lamba muayene sinde incelendiğinde sarı, sınırları belirsiz bir gölge olarak görülmekle beraber yumurtanın merkezinde olduğu farkedilebilir. Bu durum beyaz kabuklu yumurtalarda kahverengi kabuklulara göre daha belirgindir. Taze yumurtalarda şalaz ve koyu ak tabakalarının etkisiyle sarı, merkezi bir konumda durur ve lamba muayenesinde açık renkli görülür. Bayat, düşük kaliteli ve bozulmuş yumurtalarda, yumurta akı incelmiş olduğundan sarı, yumurta içerisinde hareket eder ve merkezi konumunu kaybederek kabuğa doğru biraz daha yaklaşır. Bunun sonucunda sarı, daha koyu bir gölge halinde görülmektedir. Bu nedenle lamba muayenesinde sarı gölgesinin yoğunluğu tazelik-bayatlık açısından yumurta kalitesinin iyi bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Sarıdaki bu farklılığın nedeni sarıdaki değişmeden ziyade yumurta akının akışkan (viskoz) olma özelliğini kaybetmesi ve sarıyı merkezi konumda tutma fonksiyonunu kaybetmesinden ileri gelmektedir.

4.3.2. Yemeklik Yumurtanın Kırılarak İncelenmesi
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Yumurtanın bazı özelliklerinin yumurta kırılmadan incelenmesi mümkün olmamaktadır. Bunlar tat, koku, yumurta sarısının rengi, ak ve sarının özelliklerinin belirlenmesi gibi hususlardır. Yumurtanın kırılmasıyla taze ve bayat yumurtalarda yumurta akı ve sarıdaki değişim de net olarak görülebilecektir. Taze yumurtalarda sarının daha yuvarlak ve daha dik, bayat yumurtalarda ise yassılaşmış ve dışa doğru yayılma gösterdiği net olarak farkedilebilir. Keza, taze yumurtalarda ak, kırılmamış yumurtanın akını andıracak şekilde dik olduğu halde, bayat yumurtalarda akın sulu görünüşte ve şekilsiz bir halde olduğu görülür. Ak kalitesinin ölçümüyle ilgili en yaygın kullanılan yöntem Haugh Birimi değerinin belirlenmesidir. Sarı kalitesiyle ilgili olarak sarı indeksi belirlenir. Bunlar dışında bilimsel çalışmalarda kullanılan çeşitli ölçüm yöntemleri vardır.

4.3.3. Yumurta Kalite Özellikleri
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Çoğu ticari uygulamalarda kullanılmamakla birlikte yumurta kalitesinin belirlenmesi amacıyla çeşitli ölçümler yapılır. Bu ölçümler yumurta dış ve iç kalitesinin ortaya konulmasını sağlar. Yumurta kalite özellikleri dış ve iç kaliteye ilişkin olanlar şeklinde iki grupta ele alınabilir.

Şekil indeksi:Yumurta genişliğinin uzunluğuna oranı olarak ifade edilir. Ticari ve kuluçkalık özellikler açısından ideal yumurtalarda şekil indeksi %74’tür. Şekil indeksi değeri 76’dan büyük ise yumurtalar yuvarlak, 72-76 arasında ise normal, 72’den küçük ise uzun şekilli olmaktadır.

Kabuk Kalitesi: Yumurta kabuğunun kalitesi kabuğun rengi, temizliği, kalınlığı, kırılmaya karşı dayanıklılığı gibi ölçütlerle belirlenir. Kabuk kalınlığı mikron düzeyinde ölçüm yapabilen mikrometreler ile ölçülebilir. Normal olarak yumurtalarda kabuk kalınlığı 0.30-0.35 mm arasındadır. Ancak kabuk küt kısımda en ince, orta kısımda daha kalın, sivri kısımda ise en kalındır.

Yumurta kabuğunun temizliği de önemli bir kalite unsurudur ve kabuk temizliğinde manejman faktörlerinin etkisi büyüktür. Özellikle altlıklı yer tipi kümeslerde folluk manejmanı, yumurta toplama sayısı, yere yumurtlamayı engelleyen tedbirler temiz yumurta elde edilmesinde etkendir.

Yumurta kabuğunun sağlamlığı, kırılma direncinin ölçülmesi ve yumurtalarda özgül ağırlığın belirlenmesi ile ortaya konulur. Yumurtanın kırılmaya karşı direnci özel bir aygıt ile ölçülür ve kg/cm olarak ifade edilir.

Cihaza yumurta düşey olarak yerleştirilir ve güç uygulanır. Yumurtanın çatlatıldığı andaki direnç okunarak kırılma direnci belirlenir.

Kabuk kalitesi ile ilgili önemli ölçütlerden biri olan özgül ağırlık, yumurta kırılmadan belirlenebilmesi ve çok sayıda yumurtada aynı anda tespit yapılabilmesi gibi özellikler nedeniyle avantaj sağlamaktadır. Yumurtada özgül ağırlık belirlemede Arşimet’in sıvıların kaldırma kanununa göre yapılan hesaplama, kullanılan ilk yöntemdir. Bu yöntemde yumurta havada ve suda tartılır ve özgül ağırlık aşağıdaki formülle belirlenir.

Özgül Ağırlık = Havadaki ağırlık(Havadaki ağırlık – Sudaki ağırlık)

Yumurtalarda özgül ağırlığın belirlenmesinde kullanılan diğer bir yöntem de farklı yoğunluktaki tuz çözeltilerinin hazırlanmasıdır. Bu çözeltilerin hazırlanmasında kullanılan su ve tuz miktarları şöyledir;

Bu yöntem oda sıcaklığında uygulanır. Yumurtalar her çözelti kabına alınırken içi su dolu bir kapta tutulur ve tuz emmeleri önlenir. ilk yüzmeye başladıkları sıvı özgül ağırlığı belirler. Genellikle taze yumurtalar 1.070-1.090 arasında özgül ağırlığa sahiptir.

Yumurta kabuğunun kalınlığı mikrometre ile ölçülür. Bu amaçla küt, orta ve sivri kısımlardan alınan kabuk örneklerinde zarlar ayrıldıktan sonra ölçüm yapılır ve bunların ortalaması alınarak kabuk kalınlığı belirlenir.

Yumurta kabuk kalitesi üzerinde yemlerle alınan Ca, P, K, Mn ve Cu minerallerinin, genetik yapının, hastalık ve ilaçların, yumurtlama döngüsünün, yaşın, yumurta verim yılının ve manejman faktörlerinin etkisi vardır. Çevre faktörlerinden özellikle sıcaklık yumurta kabuk kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir.

Yumurta İç Kalitesi : Yumurta iç kalitesi lamba kontrolleri ve bazı dış kalite özelliklerinin belirlenmesiyle ortaya konulabilirse de, esas belirlemeler yumurtaların, altında bir ayna bulunan özel bir cam masa üzerine kırılarak gerçekleştirilebilir. Yumurtanın kırılarak kontrolü yumurta iç kalitesi üzerinde bilimsel sonuçlar alınmasında etkendir. Bunun için genellikle yumurta ağırlığının ortalamayı temsil ettiği yaş olan 28-32. haftalık yaşlar arasındaki dönemde her tavuğun ard arda verdiği 6 yumurta kullanılmaktadır. Bireyler arasında eşitliği sağlamak için kümesten belirli saatlerde toplanan yumurtalar kullanılır. Bunlar 24 saat kadar 18-20°C sıcaklıktaki bir odada bekletilip tartıldıktan sonra kırılarak kalite belirlemesine geçilir. Kırılan yumurtalarda kalite ölçütlerinde ilk on dakika içerisinde büyük değişmeler olduğu için, ölçütler bu süre sonunda belirlenmelidir. Kırılan yumurtalarda ak indeksi, Haugh birimi, sarı indeksi, sarı rengi, et ve kan lekelerinin varlığı gibi kriterler ile yumurtada diğer bazı özellikler belirlenebilir.

Yumurta ak kalitesinin ortaya konulmasında kullanılan ak indeksi değeri, yumurta koyu ak yüksekliğinin üç ayaklı mikrometre ile ölçülüp koyu ak genişliği ve uzunluğu ortalamasına bölünmesi ve 100 ile çarpılması sonucu elde edilir. Ak uzunluğu ve genişliği sürgülü kumpaslarla ölçülebilir.

Yumurta Akının Yüksekliği (mm)

Ak indeksi= Yumurta Akının Yüksekliği (mm) / Yumurta Akının Uzunluk ve Genişlik Ortalaması (mm) * 100

formülü ile belirlenebilir.

Yumurta sarısının kalitesi sarı indeksi ile ölçülür. Bu amaçla üç ayaklı mikrometre ile sarı yüksekliği ve kumpas yardımıyla da çapı belirlenir. Formülü;

Sarı İndeksi = Yumurta Sarısı Yüksekliği (mm) / Yumurta Sarısı Çapı (mm) * 100

Yumurtalarda sarı indeksinin 46’dan yüksek olması istenir. Yumurta iç kalitesini etkileyen önemli özelliklerden olan yumurta sarı rengi tüketici taleplerine göre değişebilmektedir. Bazı ülkelerde açık sarı tercih edilirken ülkemizde turuncuya kayan koyu sarı tercih edilmektedir. Yumurta sarı renginin belirlenmesinde 24 renkten oluşan Herman-Carver renk halkası ile 15 sarı tonundan oluşan Roche renk yelpazesi kullanılmaktadır.

Kırılan yumurtaların alt ve üst yüzeylerinde ak ve sarıda kan doku, et parçası, renk değişimleri ile diğer kalite özellikleri de ortaya konulabilir. Ölçümleri biraz daha zor olmakla birlikte yumurtada kabarma kabiliyeti gibi kalite özellikleri de belirlenebilir.

4.3.4. Yumurtalarda Kalite Belirlenmesinde Karşılaşılan Sorunlar
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Günümüzde araştırmacıların üzerinde durdukları kalite özellikleri iki ana başlık altında toplanmaktadır. Bunlardan birincisi; yumurta ağırlığı, şekil indeksi, özgül ağırlık, kırılma mukavemeti, kabuk kalınlığı, kabuk ağırlığı, yüzey alanı ve kırık- çatlak yumurta oranını içeren dış kalite özellikleridir. İkincisi ise iç kalite özellikleri olan; ak indeksi, sarı indeksi, Haugh birimi, sarı renk tonu ile kan ve et lekeleridir.

Kalite kriterlerinin belirlenmesi amacıyla yapılan ölçüm ve değerlendirmelerde bazı hatalar yapılmaktadır. Öncelikle yumurtaların en geç 24 saat sonra incelemeye alınmaları gerekmektedir. Laboratuvar analizlerine kadar geçen bu sürede yumurtaların depolanma sıcaklığı en az kümes sıcaklığı kadar önemlidir. Bazı kalite değerlerinin yüksek sıcaklıkta depolanan yumurtalarda %50 düştüğü gözlenmektedir. Aksi halde ilk hata yumurta ağırlığının belirlenmesinde yapılmaktadır. Şekil indeksi ölçümünde ise yumurtaların indeks ölçere doğru yerleştirilmesi gerekmektedir. Özgül ağırlık belirlenmesinde yaygın olarak tuzlu su çözeltisinden yararlanılmaktadır. Bu metotta çok hızlı çalışılması gerekmektedir. Gerek yumurtayı çözeltiden çıkarırken yumurta yüzeyindeki ıslanmalar nedeniyle, gerekse suyun buharlaşması nedeniyle hazırlanan çözeltinin yoğunluğu değişmektedir. Bunu önlemek için sık sık çözelti yoğunluğu kontrol edilmelidir.

Hazırlanan tuzlu su çözeltilerinin yoğunluk aralıkları da önemlidir. Çözeltiler 0.001 gr/cm aralıklarla hazırlandığında, 0.0025 gr/cm aralığa nazaran daha düşük sonuç vermektedir. Başka bir deyişle tuzlu su yoğunluklarının geniş aralıklarla hazırlanması daha yüksek özgül ağırlık elde edilmesine yol açmaktadır. Çözeltinin sıcaklığı da sonucu etkilemektedir. Bu nedenle çözeltinin ısısı da sık sık kontrol edilmelidir. Kırılma mukavemetinin belirlenmesindeki önemli risk ise halen kullanılan Rauch tarafından geliştirilmiş olan aygıtın aslına uygun olarak yapılmış olmasına rağmen yay sertliği farklılıkları nedeniyle çok değişik sonuçlar alınabilmektedir. Bir başka mahsur ise aygıtın esnek kısımlarının zamanla gevşemesi olup bu da sonuçları etkilemektedir. Kabuk kalınlığının belirlenmesinde sivri, orta ve küt kısımlarından alınan örneklerin doğru yerlerden alınması ve mikrometre okumalarının hassas yapılması önem taşımaktadır. Kabuk ağırlığı ve yüzey alanı diğer veriler esas alınarak hesaplamalar yoluyla bulunmaktadır. Bu nedenle hesaplamalara esas ölçülerin doğru alınması gereklidir. Kırık-çatlak yumurta oranının ise analiz için alınan yumurta sayısı yerine toplam üretimin esas alınarak belirlenmesi gerekir.

İç kalite özelliklerinin hesaplanmasına teşkil eden ölçümler için yumurtalar aynalı cam masa üzerine kırılmaktadır. Cam masanın düz bir zemine oturması ve masa altına yerleştirilen aynanın konumu önemlidir. Yumurta kırılırken hassasiyet gerektirmeli, yumurtanın kırıldıktan sonraki tabi yayılma alanını etkileyecek hareketlerden kaçınılmalıdır. Albümin yüksekliğinin en yüksek olduğu noktada, uzunluk ve genişliğinin de en uzun ve geniş noktalar arası ölçülmek suretiyle belirlenmesi Haugh birimi ve ak indeksinin doğru hesaplanması için önemlidir. Sarı indeksinin hesaplanmasında kullanılan sarı yüksekliğinin en yüksek noktada ölçülmesine dikkat edilmelidir. Yumurta sarısı hernekadar düzgün bir yuvarlak görüntüsünde ise de kırıldıktan sonra hafif elips bir şekil almaktadır. Bu nedenle genişlik ölçümlerinde geniş ve dar kısımların ortalamalarını almak daha doğru olur. Yumurta sarı renginin belirlenmesinde yapılan en bariz hata, Roche renk yelpazesi ile yapılan ölçümde güneş ışığının yelpazeye geliş açısı ve ölçüm saatine dikkat edilmelidir. RCF ile yapılan ölçümlerde en uygun çözüm gün ışığı almayan laboratuvarda, yeterli floresan ışığı altında ölçüm yapmaktır. Bu sağlanamıyorsa gün ışığının sol taraftan gelmesine dikkat edilmelidir.

4.3.5. Yumurtalarda İç Kalite Bozuklukları
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Kalıtsal yapı, rasyonda bazı besin maddelerinin yetersiz ya da ihtiyacın çok üzerinde bulunuşu, yemde istenmeyen maddelerin olması, manejman hataları, hastalıklar ile yumurtanın tüketiciye sunuluncaya kadar ki dönemde muhafaza ve nakliye koşullarına bağlı olarak birtakım anormallikler ve bozukluklar meydana gelebilir. Yumurta standartlarının konduğu, gıda kontrollerinin titizlikle yürütülerek tüketicilerin korunduğu ülkelerde yenmeyen yumurtalar tanımlanmakta ve bunlar mümkün olduğunca tüketime sunulmamaktadır.

Siyah küflü, beyaz küflü, sarı küflü, küf kokulu, akı sarısına karışmış (cılk), çürümüş, ekşimiş, yeşil renkli, sarısı kabuk zarına yapışmış, kan halkalı, renk ve tat bozukluğu gösteren, embriyonik gelişme gösteren ve sınıflandırmada derece dışı kalan yumurtalar değişik ülkelerde yenmeyen yumurtalar olarak tanımlanmaktadır.

Yumurtalarda en çok karşılaşılan ak bozuklukları şunlardır;

• İç sulu akta artış, yeşil, sarı, pembe, buğulu veya dumanlı aklı yumurtalar
• Bakteri veya küflerin neden olduğu ak bozukluğu
• Kan ve et lekeli ak bozuklukları.

Yumurta sarısındaki anormallikler ise şu şekilde gruplandırılabilir;

• Kan ve et lekeli, benekli sarılar veya sarıda renk bozuklukları
• Sarısız veya çift sarılı yumurta
• Kabuk zarına yapışık sarılar
• Düz (yassı) yumurta sarıları
• Sertleşmiş yumurta sarıları

Hava boşluğunun oynak veya hareketli olması anormal yapılardandır. Hava boşluğu taze ve normal yumurtalarda sabittir. Lamba kontrolünde hava boşluğunun sabit veya hareketli olduğu kolayca belirlenebilir. Oynak hava boşluğu bayatlığı veya bozukluğu göstermektedir.

4.3.6. Yumurtaların Kalitelerine Göre Sınıflandırılması
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Yumurta kalitesinin belirlenmesinde kullanılan ticari yöntem, yumurtaların bazı dış ve iç kalite özelliklerine göre sınıflandırılmasıdır. Ele alınan dış kalite özellikleri;

• Kabuğun temizliği ve sağlamlığı (çatlaklık ve yapı)
• Kabuk rengi
• Yumurtanın şekli ve ağırlığı

İç kalite özellikleri ise;

• Hava boşluğunun büyüklük ve konumu
• Ak yüksekliği ve Haugh birimi değeri
• Sarının durumu
• Et, kan lekeleri ve benzeri anormallikler.

Yumurtaların kalitelerine göre sınıflandırılmasında A.B.D.’de USDA tarafından tanımlanmış standartlar kullanılır. Bu özellikler dikkate alınarak uluslararası yumurta ticaretinde kullanılan kalite standartları oluşturulmuştur. Ülkemizde Türk Standartları Enstitüsünün hazırladığı yumurta standartları da benzer özelliktedir.

Gelişmiş ülkelerde tüketicinin korunması amacıyla mevcut yasalara uyulup uyulmadığı büyük bir titizlikle kontrol edilmektedir. Aynı zamanda bu ülkeler kaliteli yumurta üretimine, kalite koruma önlemlerine ve standartların uygulanmasına verdikleri önem sonucu dış pazarlarda büyük bir rekabet gücüne sahiptirler. Ülkemizde bu standartlar konulmuş olmasına rağmen uygulamada bir yaptırım bulunmamaktadır. Standartlara uygun yumurta üretim ve pazarlanması hem iç tüketim, hem de sahip olduğumuz büyük ihracat potansiyeli açısından çok önemlidir. Ülkemizde yemeklik yumurtalarla ilgili standartlar naturel yumurta sınıfları adı altında belirlenmiştir.

4.4. Yumurtaların Muhafazası
[Konu Başlığı] [Önceki Konu] [Sonraki Konu]

Bugün birçok ülkede yumurtalar kümesten toplandıktan sonra yıkanır, bazı ülkelerde yağlanır ve sonra sıcaklık ve nispi nem kontrollü odalarda depolanır. Bu ülkelerde az da olsa kirlenmiş yumurtalar satılabilir özellik taşımazlar. Satılan tüm yumurtalar temiz bir görünüme sahiptir. Türkiye de dahil birçok ülkede yumurtalar yıkanmaz ve yağlanmazlar. Kümesten toplanan yumurtaların işletmeden çıkıncaya kadar hangi çevre şartlarında tutulacaklarına dair bir zorunluluk ve yaygın bir uygulama da bulunmamaktadır.

Ancak yumurtalar yıkanmayacaksa, kümesten toplanır toplanmaz soğutulmalıdırlar. İşletmede yumurtalar yeterli ölçüde soğutulmaksızın kalitenin korunması mümkün değildir. Bu amaçla yumurtalar toplanır toplanmaz 10-13 °C sıcaklık ve %70-80 nispi nemde nakliye anına kadar muhafaza edilmelidir.

Bu amaçla bir işletmede asgari bir haftalık yumurtanın konulabileceği bir oda bulunmalıdır. Yumurtalara yıkama ve yağlama işlemi uygulanacaksa soğutma ve depolama bu işlemden sonra yapılır.

Kümesten elde edilen yumurtalarda kirlilik, yetiştirme sistemlerine göre arklılık göstermekle birlikte, yerde yetiştiricilikte altlık ve folluk manejmanı ile yumurta toplama sayısındaki artış kirliliği azaltacaktır. Pazarlamada problem oluşturacak derecede kirli yumurtalar ise belirli kurallara göre yıkanmalıdırlar.

Yumurtaların yıkandıkları kaplar temiz olmalı, bakteri üremesine engel olmalı; kullanılan su temiz ve 38-42°C sıcaklıkta olmalıdır. Kullanılan su birkaç dakikada bir değiştirilmelidir. Daha sonra yıkanan yumurtalar 80-82°C’ de 2-3 saniye veya 60°C’ de 2-3 dakika tutularak pastörize edilebilir. Ancak bu işlem bazı riskler taşıdığı için pratik değildir. Sonra yumurtalar sıcak havayla kurutularak paketlenir, soğutulur ve taze pazarlanırlar. Yıkanmış yumurtalar hiçbir zaman uzun süre depolanmamalıdır.

Taze yumurtalarda buharlaşma ile su kaybına dolayısıyla bayatlamaya engel olmak için yumurtalar film şeklinde bir madeni yağ tabakası ile kaplanabilir. Yağla kaplanan yumurtalar dışarıdan gelen kokulara karşı korunduğundan ve karbondioksit kapsamlarını koruduklarından taze kalırlar. Soğuk depolarda uzun süre bekletilecek yumurtalarla 21°C’ nin üzerinde bekletilecek yumurtalar yağla kaplanır. Yağ sıcaklığının yağlanacak yumurta sıcaklığından en az 11°C yüksek olması gerekir. Yumurtaların yağlanmasında kokusuz ve viskozitesi düşük mineral yağlar kullanılır. Bir litre yağla 1800-2000 yumurta yağlanabilir. Yağlanan yumurtalar parlak kabukları ve kabuklarının zor soyulmaları ile diğerlerinden ayrılırlar.

Yumurta bayatladıkça ak ve sarının kalitesinde düşme görülür. Depolama şartlarına bağlı olarak yumurtanın yenmeyecek hale gelmesi mümkündür. Bu nedenle depolama döneminde kaliteyi etkileyen şartların neler olduğunu bilmek ve bunları uygulamak gereklidir. İşletmede yeterli ve uygun soğutma yapmaksızın kalitenin korunması mümkün değildir. Pazarlama anında da kalitenin korunması için gerekli önlemler alınmalıdır. Yumurtalar tüketilinceye kadar pazarlama süresince soğutma zinciri korunmalıdır. Yumurtalar viyol veya benzeri ambalajlara geniş uçlar yukarıya gelecek şekilde yerleştirilmelidir. Uygun olmayan yerleştirme ve ambalajlama kalitenin düşmesine, yumurtaların daha düşük kalite derecelerinde satılmasına veya çatlak-kırık yumurta oranının artmasına neden olacaktır.

Üretim ve tüketim arasında geçen süreyi kısaltmak için yumurtalar işletmeden haftada en az iki kez veya daha sık sevk edilmelidirler. Bu ise şüphesiz işletmenin entegre bir kuruluşla anlaşması olup olmaması gibi hususlara bağlıdır.

Yumurtalar pazarlama zincirinde hızlı hareket ettirilmelidir. Sınıflandırma-derecelendirme gibi işlemlerin uygulandığı yerlerde uygun sıcaklık ve nem sağlanmalıdır. Nakliyede soğutmalı araçlar tercih edilmelidir. Perakende satış yerlerinde de yumurtalar yeterince soğutulmuş yerlerde tutulmalıdır. Ambalajlar tüketici tercihlerine uygun olarak yapılmalıdır. Tüketiciler kalitenin korunmasında son safhayı oluşturmaktadır. Bu safha yumurtaların kullanılıncaya kadar 7-19°C’ de tutulmasını ifade etmektedir. Kalitenin korunabilmesi için bu şartlarda elde tutma süresi bir haftayı aşmamalıdır.

Yumurtaların ticari nedenlerle depolanması bir zorunluluk halini almıştır. Depolama şekli veya yöntemi süreye bağlı olarak seçilmektedir. Soğuk depolama en yaygın depolama şekli olup yumurtaların sınıflandırılması, havalandırma, sıcaklık, nem, kontrol ve pazarlama öncesi ısıtma aşamalarına sahip olmalıdır. Soğuk hava deposunun sıcaklığı 0°C ile 1 .58°C arasında olmalıdır. Yumurtalarda donma sıcaklığı -2.5°C’ dir. Soğutma depolarında nispi nemin %85-90 olması gerekir. Böylece bu yumurtalarda ağırlık kaybının ayda %0.25 ile %0.50’yi aşmaması sağlanabilir.

Tablo 9. Türk Standartları Enstitüsü Naturel Yumurta Sınıfları

4.5. Yumurta Ürünleri
[Konu Başlığı] [Önceki Konu]

Yumurta üretiminin taze veya depolanmış olarak pazarlama imkanlarının kısıtlı olduğu durumlarda tavukçuluğu olumsuz etkileyecek fiyat oynamalarını önlemek için yumurtalar değişik şekillerde işlenerek piyasaya sürülmektedir. Bugün gelişmiş ülkelerde her gün çeşitlenen bu ürünlerin en önemlileri aşağıda verilmiştir.

Sıvı Yumurtalar: Yumurtalar hijyenik koşullarda kırıldıktan sonra sadece sarı, sadece ak veya karışık olarak pastörize edilir ve bu sıvı yumurtalar pazara sunulur. Pastörizasyon için yumurta akı 57-58 °C diğerleri 60-62°C sıcaklıkta 3- 3.5 dakika tutulmalıdır.

Sıvı yumurtalar ambalajlandıktan sonra taze olarak tüketime arzedilebileceği gibi derin dondurucularda -23 °C veya daha düşük sıcaklıkta dondurulup -18°C’de depolanarak uzun süre saklanabilir. Normal büyüklükteki 360 yumurtanın kırılmasıyla 18 kg karışık sıvı yumurta elde edilir. Bu da yaklaşık 7.2 kg yumurta sarısı ve 10.8 kg yumurta akı demektir.

Yumurta Tozu (Kurutulmuş Yumurta): Sıvı hale getirilmiş yumurtaların tat, renk, erime kabiliyeti gibi özelliklerini stabilize etmek için uygulanan işlemlerden sonra pastörize edilip yüksek sıcaklıkta kurutulması ile elde edilir. Püskürtme yöntemiyle 121 °C’den yüksek sıcaklıkta ısıtılmış kurutma odasına sis şeklinde yumurta gönderilir. Nemi buharlaşan ve nem düzeyi %3-5 oranında toz haline gelen ürün elde edilir. 1 kg sarı ve karışık (sarı ve ak) yumurta tozu elde edebilmek için 4 kg karışık sıvı yumurta; 1 kg yumurta sarısı tozu elde edebilmek için 2.3 kg sıvı yumurta sarısı ve 1 kg kuru yumurta akı elde edebilmek için ise yaklaşık 8.1 kg sıvı yumurta akı gereklidir.
tavukların altından yumurta tutmaca – tavuklarin-altindan-yumurta-tutmaca

yumurtanın incelenmesi – yumurtanin-incelenmesi

pastörizasyon sırasında yumurtanın özgül ısısı – pastorizasyon-sirasinda-yumurtanin-ozgul-isisi

cache:1r-JmNoLYWMJ:www.hayvanlarim.org/tavuk-irklari-cinsleri-595/ EN COK YUMURTLAYAN TAVUK CİNSİ – cacherjmnolywmjwwwhayvanlarimcomtavukirklaricinslerien-cok-yumurtlayan-tavuk-cinsi

cache:1r-JmNoLYWMJ:www.hayvanlarim.org/tavuk-irklari-cinsleri-595/ wyandotte amerikan cinsi – cacherjmnolywmjwwwhayvanlarimcomtavukirklaricinsleriwyandotte-amerikan-cinsi

cache:1r-JmNoLYWMJ:www.hayvanlarim.org/tavuk-irklari-cinsleri-595/ tavuk ırkları – cacherjmnolywmjwwwhayvanlarimcomtavukirklaricinsleritavuk-irklari

cache:1r-JmNoLYWMJ:www.hayvanlarim.org/tavuk-irklari-cinsleri-595/ yumurta tavugu cınlerı – cacherjmnolywmjwwwhayvanlarimcomtavukirklaricinsleriyumurta-tavugu-cinleri

cache:1r-JmNoLYWMJ:www.hayvanlarim.org/tavuk-irklari-cinsleri-595/ yumurta tavugu ırkları resımlerı – cacherjmnolywmjwwwhayvanlarimcomtavukirklaricinsleriyumurta-tavugu-irklari-resimleri

Bu Konularada göz atmak istermisiniz?

☐ 152 Tıklanma

HEXAMİTİASİS-Bağırsak Hastalığı

☐ 155 Tıklanma

☐ 154 Tıklanma

KIŞ MEVSİMİ- Winter Time

☐ 161 Tıklanma

İnsanlar, Güvercinler ve Mardin

☐ 193 Tıklanma

☐ 168 Tıklanma

Gri siyah yaprakli güvercin...